ताइ राउ(भासा) ताइ पहिचान

धिमाल भाषालेखन शैली निर्देशिका दोश्रो संशोधन विमोचन र धिमाल शब्दकोश स्थलगत छलफल कार्यक्रममा धिमाल जातिय विकास केन्द्र केन्द्रिय कार्यालय ते बिघा स्थित चैत्र ३, २०७४ का दिन मेरो सानो लिखित प्रस्तुति । साथीभाइहरुले अध्ययन गरी गाउँटोलमा सिकाउने, सिक्ने, खोज्ने र भाषा संस्कृतिको संरक्षण, सम्बद्र्धन, हस्तान्तरण गर्ने गराउने पुण्य कार्यमा लाग्नु होला । केही सल्लाह सुझावहरु भए नि लेख्नु होला । धन्यवाद ।
ताइ राउ(भासा) ताइ पहिचान
सोमबहादुर धिमाल
पिएचडि चातिया, आइएफटिएस आरो सल्टलेक बाइबल कलेज,
युनिभर्सिटि अफ अमेरिका, युएसए ।
ना उदि द्याङको गिका राउता नुइधुइनु वा बुझिखे, वाको पुरिङता थुकाखे;
ना उदि द्याङकोङ राउता नुइधुइनु, वाको तुम्सिङ दोङ स्वाइखे । (नेल्सन मन्डेला, आंग्रेजिसो आनुवाद)
उदिङभासिङ वाला नेनेबारेको बिस्व मातृभासा दिवस २०१८ को दिना युनेस्कोको डिजि आउडे« अजाउले भासा(राउ) काथापालि खिनिङ माको; या मानवता दोसा जोरिन्हाका हिका; केलाइको मुल्यमान्यता, बिस्वास कालाउ पहिचान दोसा जिङन्हातेङ हिका काथा सन्देस(बानाल)ता पिका हि । ओदोङभासिङ ते युनेस्को बहुभासि सिक्स्या रो म्हुइका खालखालको राउगेलाइ बान्चेपालिको भासिङ लागातार काम पातेङ लोका हि ।
योञ्जन (२०१६)को आन्सार नेपालको राउ(भासा)गेलाइको काथा पालाउ १२३ राउगेलाइलिता सुरक्छित राउ(१० लाख खान्तेङ ¥हुता नुइधुइका) नालोङ राउ, सुरक्छित प्राय राउ (१ लाख खान्तेङ ¥हुता नुइधुइका) तेलोङ, लोपोन्मुख राउ (१० हाजारसो १ लाख थेकापा नुइधुइका) ३२ राउ, हेन्जाङ लोपोन्मुख राउ (१ हाजारसो १० हाजार थेकापा नुइधुइका) ३० राउ, म्हुका(लोप) जेङका राउ (१ हाजारसो लेता नुइधुइका) २२ राउ हिका काथा हि । पोखरेल (२०१८) आन्सार न्युजिल्यान्डको माउरि राउ नुइधुइका एअ् जोरि थोरि वाराङबेराङ खिनिङ हिघाखे रो उदिन्हेमि जामालाइहेङ नर्सरि स्कुलसोङ धिर्पातेङ राउ बान्चेपाहि । दुरा राउ मुक्तिनाथ घिमिरे खिनिङ गिखे । सोमा दुरा पाल्सि काथा खिनिङ गिखे, राउ लोप जेङहोइ । कुसुन्डा राउ बुङ भोजराज गौतम धिर्तेङ नुइधुइखे । कमला खत्री रो ज्ञानी मैया सेन खिनिङ कुसुन्डा गिखे । युनेस्कोको तथ्याङ आन्सार न्हे आठारता एलोङ राउ या दुनियासो राम्पुखे । केलाइको धिमाल राउ एसा जेङनु हाइ ज्यावा ? एघुरिङ सोच्याइने त कुनु ! हाइ भासा(राउ) मान्थुनु संस्कृति, केलाइको चाकाआम्का, होङका धाबा, सा दुवार, सिङसोङ, ओसेरेपोइति, देरातोम्पा, आजुआजाइको निङका काथा, काहिनि, इतिहास बान्च्यावा कुनु ? पाक्काङ रामाङ, माबान्च्याङ । ओदोङभासिङ राउ बान्चेपालि दोअ्का ताइमिहेङ नाल्पाका काथागेलाइ बान्चेपालि दोअ्का बुझिलि गोइखे । नेपालिको उखान “बुढा मरे, भाषा सरे” भाइका माज्याको धिमाल राउता ।
धिमाल राउ लेखेका निर्देसिका किताप(२०७४) आन्सार धिमाल भासा(राउ)ता बानाल, मातृभासा साहित्य (काथा, कविता, निबन्ध, उपन्यास, नाटक), सब्दकोस, घुराइकाचाका काथागेलाइ लेखेलाउ स्वर वर्नगेलाइ अ, आ, आः, इ, इः, उ, उः, ए, एः, ओ, ओः को प्रयोग पाका, इन्साङ ब्यन्जन बर्नता क, ख, ग, घ, ङ, च, छ, ज, झ, ट, ठ, ड, ढ, त, थ, द, ध, न, न्ह, प, फ, ब, भ, म, म्ह, य, य्ह, र, ¥ह, ल, ल्ह, व, व्ह, स, ह, अ् को प्रयोग पाका सहमति जेङका हि । बोमिको राउसो केलाइको राउता सब्दगेलाइ खिल्का हिनु ओबालाइको राउता जिस्का लेखेका चलन हि उसाङ लेखेका सहमति जेङका हि । इन्साङ द्याङको मिङ, साँस्थाको मिङ रो थामे, देसगेलाइको मिङ जेसा लेखेका चलन हि उसाङ लेखेका काथाता सहमति जेङका हि ।
युनेस्को (२००३) सो भासा(राउ) माबान्चेपानु मानव जातिको पुर्खाको सम्पदा बान्चेलि मादोका, मानव जातिहेङ दोङ घाटा लागिका काथा हि । हिदिबुङ मातृभासा(राउ) बान्चेपालि युनेस्कोसो इदि कामगेलाइ पालि गोइका काथा तिम्पापिका हि ः
क) हिदिबुङ द्याङ÷खामाल ताइको मातृभासा(राउ) नुइधुइलि लाअ्लि मान्थु ।
ख) ताइको लाम्फा पितापुर्खाको पालासोङ नुइधुइका काथाको प्रयोग घाटिपालि मान्थु ।
ग) नावा नावा भासा(राउ)को छेत्रता बुङ ताइको मातृभासाको प्रयोग बा¥िहपापुलि गोइका ।
घ) हिदिबुङ द्याङ÷खामाल ताइको जामालाइ, सान्तानहेङ ताइको मातृभासा कम्तिता बुङ ताइमि नुइधुइका झोखो धुइलि आल्छि पालि मान्थु । ताइ मातृभासाता नुइधुइकालाइ ताइको मातृभासा रेम्फा धुइकालाइ लाम्फाको पुस्ताभारि धाकालाइलि मान्थु ।
ङ) राउ(भासा)हेङ दिनाङ नुइधुइका, बेभार कालाउ बेपार पालाउ धुइलि गोइखे ।
च) मातृभासा(राउ)हेङ सान्चार मिडियागेलाइता प्रयोग पालि गोइखे ।
छ) मातृभासा(राउ)ता सिक्स्या पिका बेबास्था पालि गोइखे ।
ज) भासा(राउ)ता अभिलेखिकरन÷दस्ताबेजिकरनको काम पालि गोइखे । मातृभासा बान्चेपालि रो एल्का बानाइलि सामुदायको साथ रो तत्परता कालाउ सारकारको आर्थिक आरो राजनितिकभर हिलि गोइखे ।
झ) युनेस्कोको संविधानको धारा १ ता भासिक बिबिधता बान्चेपाका र कायम पाका कामहेङ आधारभुत सिद्धान्त मानिलि गोइका ।
एला धिमाल मातृभासा(राउ)रेम्फा÷एल्पा सिन्चापापुतेङ चुम्पुलिको भासिङ धेमालाइ इस्का कामगेलाइ पालिङ गोयाङ ः
१. ताइ सा, जाहानता धिमाल मातृभासाता नुइधुइलिङ गोइका बानाइलि गोयाङ । सहर हातेबाजारता हिकालाइ बुङ या काम पालि गोयाङ ।
२.देरा तोम्पा चाहा दोकान, जोम्का बेलाता आनिबार्य धिमाल भासा(राउ)ता काथा पालि गोयाङ । हातेबाजारता धिमाल धिमाल दुसुनु बुङ धिमाल मातृभासाताङ नुइधुइका पालि गोयाङ ।
३. देरा तोम्पाको टोल समिति, माझिवाराङ, बचत समुह, क्लब भाइका कार्यक्रमता चुम्लुङ (बैंठक) जेङनु आनिबार्य धिमाल राउसो कार्यक्रम चालाइका, छलफल पापाका, काथा ताअ्का, ताइको बिचार पिका बेला धिमालताङ नुइधुइलि गोयाङ ।
४. धिमाल जातिय बिकास केन्द्र नेपालको चुम्लुङ, इलाका समिति रो जिल्लाको चुम्लुङ कार्यक्रमगेलाइता धिमाल राउसोङ कार्यक्रम चालाइका रो बिचार, छलफल पाका कामगेलाइ पालि गोयाङ ।
५. देरा तोम्पा किपाङ म्हुइका पुस्तकालय बानाइलि गोयाङ । मातृभासा साहित्यको कितापगेलाइ ताअ्पिका, जोम्पाका कामगेलाइ पापिलि गोयाङ । धिमाल मातृभासा(राउ)को एअ् किलाससो ना किलास थेकापाको कितापगेलाइ, धिमाल मातृभासाता ओल्हेका साहित्यगेलाइ, कितापगेलाइ जोम्पापिलि गोयाङ । धिमाल राउता ओल्हेका ले, संस्कृतिको सिडि, डिबिडि, फिलिमगेलाइ बेला बेलाता जामालाइ नुनुगेलाइहेङ तिम्पाका कामगेलाइ पालि गोयाङ । आठारता एअ्खे धिमाल देरातोम्पाको आफिसता जोम्पा कालाउ धिमाल वाराङबेराङगेलाइसो जामालाइ नुनुगेलाइहेङ धिमालको पुर्ना काथागेलाइ, निङका काथा, भोगिकाचाका काथागेलाइ, भासा(राउ) धिर्पाका कामगेलाइ पालि गोयाङ ।
६. धिमाल मातृभासा(राउ)ता जेलाउसेलाउ कविता, जेलाउसेलाउ काथा, जेलाउसेलाउ हाजिरिजाबाफ, जेलाउसेलाउ निबन्ध प्रतियोगिता भाइका कार्यक्रमगेलाइ पापितेङ हिलि गोयाङ । इस्का कार्यक्रमगेलाइता जोम्का कविता, काथा, निबन्ध भाइका काथागेलाइहेङ जोम्पातेङ किताप ओल्हेपापिलि गोयाङ ।
७. ते बिघाता धिमाल संग्राहालय बानाइका कालाउ आन्मानेगेलाइको मिङ धिमाल, नेपाली रो आंग्रेजिता लेखेतेङ ताअ्पिलि गोयाङ ।
८. धिजाविके केन्द्रिय समितिसो बेला बेलाता बासारता न्हेखे धिमाल साहित्यिक कार्यक्रमगेलाइको आयोजना पाका कालाउ साहित्यकार, पत्रकार, लेखकगेलाइ ओल्हेपाका कामगेलाइ पालिङ गोयाङ ।
९. धिमाल मातृभासा(राउ)ता एफएम, रेडियो, टिभि कार्यक्रमगेलाइ चालाइलि गोयाङ । धिमाल मातृभासा(राउ)ता पत्रिका ओल्हेपाका, बासार किपाङ धिमाल जर्नल ओल्हेपाका, सामाजिक सान्जाल, अनलाइनता बुङ धिमाल राउता कार्यक्रमगेलाइ चालाइलि गोयाङ ।
१०. धिमाल मातृभासा(राउ)ता सेवा पाका धानाधानिगेलाइहेङ साँस्थागत पुरुस्कार पिका, साम्मानपाका कामगेलाइ पालि गोयाङ ।
११. धिमाल देरा तोम्पाको काथागेलाइ, ओसेरेपोइति, धामि, ओझा, माझिको काथा, एल्का काथा, ब्यक्तित्वगेलाइको खोज, सामाजिक, साँस्कृतिक, धार्मिक, आइतिहासिक, थातथलो, दिरराङगेलाइको काथागेलाइ आनुसान्धान पाका कालाउ धिमाल राउता कितापगेलाइ प्रकासन पाका कामगेलाइ पालि गोयाङ ।
१२. प्राथमिक तह थेकापा धिमाल मातृभासा(राउ)ता पो¥हेपाका बेबास्था पालिङ गोयाङ । नेपालको संविधान २०७२ धारा ३१(५) आन्सार ताइ मातृभासाता सिक्स्या निङका आधिकार सारकारसो पाक्का पालि गोयाङ । सामुदाय बुङ कार्यान्वयन पालि दाबाब पिका काम पातेङ हिलि गोयाङ ।
१३. नेपालको संविधान २०७२ धारा ३२(१) आन्सार सामुदायहेङ मातृभासा(राउ) प्रयोग पाका आधिकार हि । धारा ३२(३)ता सामुदायहेङ ताइको राउ, लिपि, संस्कृति, साँस्कृतिक सभ्यता रो सम्पदा बान्चेपाका आधिकार हिका काथाहेङ धेमालाइ बेभारता चुमाका कामगेलाइ पालि गोयाङ ।
१४. धिमाल भासाविद, अभियन्ता, सामाजसेवि, नेता, धामि, ओझा, माझि, नेतृत्वगेलाइ धिमाल राउको बिकास, सिन्चापाका कामगेलाइता लागिलिङ गोयाङ ।
दोपाका पोहोरता क्रिस्टिन जोन्सन (अमेरिकन इन्डियन ल्याङवेज डिभेलपमेन्ट इन्टिच्यट, जुन २००२)को कविताको लाइन ः
“का काङको मन्दाताअ्का राउता नुइधुइखा
हाइपालि पानु
का हासु दोअ्का काथा हि
केलाइ जामालाइ नुनुगेलाइहेङ केलाइको राउता धिर्पान्हाखे
हाइपालि पानु
केलाइ ओबालाइहेङ ओबालाइ हासु दोअ्का काथा गिपालि खाङन्हाखे ।” बाखिन्खा ।
References
Director General of UNESCO, Ms Audrey Azoulay's message on the occasion of International Mother Language Day. 21 February 2018. Retrieved on Feb. 24, 2018 from http://unesdoc.unesco.org/images/0026/002614/261469e.pdf
UNESCO. (2003 March 10-12). Language Validity and Endangerment. UNESCO Ad Hoc Expert Group on Endangered Languages. Document Submitted to International Expert Meeting on UNESCO Programme Safeguarding of Endangered Languages. Paris, 10-12 March, 2003.
Dhimal Orthography. (2017). Bhobighat, Lalitpur: SIL International, MTCN and Shree Dhimal Jatiya Bikas Kendra Nepal.
Pokharel, Madhav Prasad. (2018). On the occasion of World Mother Tongue Day Celebration, "Strengthening Mother Tongues on Federal Structures", program organized by Nepal Academy, Kamaladi, Kathmandu February 20, 2018.
Yonjan, Amrit. (2016). The paper entitled "Language and Language Commission in New Constitution 2015", program organized on 6 July, 2016 by NFDIN (National Federation for Development of Indigeous Nationalities), Lagankhel, Lalitpur.